Η σεξουαλικότητα, πηγή δυσφορίας

Μια συζήτηση με τον Ρεζινάλντ Μπλανσέ για την επικαιρότητα της ψυχανάλυσης και τις καινοτομίες του Λακάν

Συνέντευξη στον Ηλια Μαγκλινη

Ψυχανάλυση: δημοφιλής αλλά και παρεξηγημένη, μυθοποιημένη και την ίδια στιγμή δαιμονοποιημένη. Μια υπόθεση που γνωρίζει τα τελευταία χρόνια μιαν άνθηση, καθώς ο μέσος Ελληνας δείχνει να πέφτει πιο εύκολα στο ντιβάνι – με την ίδια ευκολία που διαβάζοντας Κοέλιο και Γιάλομ, νομίζει ότι έχει «κάνει την ψυχανάλυσή του». Οσο κι αν το ντιβάνι γίνεται πιο οικείο, η δυσπιστία παραμένει, ενώ εσχάτως, τα βέλη κατά της ψυχανάλυσης στάζουν δηλητήριο. Παράδειγμα, η «Μαύρη Βίβλος της Ψυχανάλυσης», που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τα Ελληνικά Γράμματα. Ενα ψυχαναλυτικό συνέδριο, λοιπόν, αποτελεί μια πρώτης τάξης αφορμή για μια μικρή… ανάλυση της ψυχανάλυσης. Συγκεκριμένα, η Νέα Λακανική Σχολή, η 5η Σχολή της Παγκόσμιας Ψυχαναλυτικής Εταιρείας (AMP), θα πραγματοποιήσει στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στις 19 και 20 Μαΐου, το 5ο συνέδριό της με θέμα: «Η γέννηση της μεταβίβασης», με προσκεκλημένους ομιλητές από την Ελλάδα, τη Γαλλία, την Αγγλία, το Ισραήλ, την Ελβετία και το Βέλγιο. Ο Ρεζινάλντ Μπλανσέ, ψυχαναλυτής, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας της Νέας Λακανικής Σχολής και διδάσκων στο Αθηναϊκό Παράρτημα Κλινικών Σπουδών (ΑΠΑΚΣ) του Ινστιτούτου του Φροϋδικού Πεδίου, μίλησε στην «Κ» για το παρόν της ψυχανάλυσης και τις καινοτομίες του Λακάν. — Κύριε Μπλανσέ, μιλήστε μας για το επικείμενο συνέδριο και για το κεντρικό θέμα του, τη μεταβίβαση. — Πρόκειται για ένα συνέδριο ανοιχτό στο κοινό, με εκπαιδευτικό ρόλο. Η μείζων αναφορά θα είναι η ψυχαναλυτική κλινική εμπειρία, ο μόνος μας δάσκαλος. Η μεταβίβαση αποτελεί θεμελιώδη έννοια της ψυχανάλυσης, ωστόσο πρόκειται για γενικό φαινόμενο: όταν μιλάμε σε κάποιον ανοίγουμε το πεδίο της μεταβίβασης. Η ειδοποιός διαφορά της ψυχανάλυσης έγκειται στο εξής: η μεταβίβαση αποτελεί εργαλείο της ψυχαναλυτικής θεραπείας και συνεπώς ο ψυχαναλυτής καλείται να τη χειριστεί με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Η ψυχανάλυση βασιζόμενη στη μεταβίβαση επιδιώκει παράλληλα και την επίλυσή της στο τέλος της θεραπείας. Η μεταβίβαση — Η ίδια η πράξη της μεταβίβασης πώς συμβαίνει σε αυτό το πλαίσιο; — Το σύμπτωμα, και μάλιστα η πίστη στο σύμπτωμα, είναι ο πυρήνας της μεταβίβασης. Αν δεν συναινεί κανείς σε αυτή την υπόθεση, ότι δηλαδή αυτό από το οποίο υποφέρει έχει μια προσωπική σημασία που χωρίς να την ξέρει εκ των προτέρων καλείται να τη διερευνήσει μιλώντας ελεύθερα, τότε η ανάλυση είναι ανέφικτη. Εν συνεχεία, η στροφή σε κάποιον που υποτίθεται ότι ξέρει να ερμηνεύει την ασυνείδητη σημασία του συμπτώματος αποτελεί το δεύτερο σκέλος της μεταβίβασης. Ο Λακάν συνοψίζει αυτές τις δυο πτυχές ορίζοντας ως κινητήρια δύναμη της μεταβίβασης «το υποκείμενο που υποτίθεται ως γνώση», εννοώντας έτσι το ασυνείδητο του αναλυομένου, καθώς και τον αναλυτή που ξέρει να το διαβάσει. — Πάντως, υπάρχει ακόμα η εσφαλμένη πεποίθηση, ότι εφόσον κάποιος κάνει ψυχανάλυση, πρέπει να είναι ψυχικά άρρωστος… — Το να κάνεις ανάλυση συνιστά πάντα μια ηθική απόφαση. Η καθημερινή μας εμπειρία δείχνει ότι όσο και να υποφέρει κάποιος, αυτό δεν αποτελεί ικανό λόγο για να αποταθεί σε έναν αναλυτή. Γιατί; Διότι υποφέρει από κάτι από το οποίο όμως αποκομίζει ταυτόχρονα μια ασυνείδητη ικανοποίηση, μια ικανοποίηση που εντούτοις αποβαίνει επώδυνη. Ο Φρόυντ μιλούσε για το «δευτερογενές όφελος» της αρρώστιας. Είναι γεγονός ότι ο κόσμος προτιμά να ζει με τα συμπτώματά του. Δεν είναι τυχαίο. Αναμφισβήτητα επικρατεί σήμερα η τάση, οι άνθρωποι να μην ψάχνουν τους λόγους για τους οποίους υποφέρουν. Μάλλον τους εντοπίζουν a priori στο σώμα, στο σώμα που αντιδιαστέλλεται στον λόγο. Το σώμα είναι ένα δεδομένο για το οποίο δεν ευθύνεσαι. Φταίει κάποιο όργανο, άρα είσαι απαλλαγμένος από κάθε ίχνος ευθύνης. Ανθρωπος και χρόνος — Ενα μειονέκτημα για πολλούς είναι η διάρκεια. Η ψυχανάλυση είναι χρονοβόρα διαδικασία και στη σημερινή εποχή οι ταχύτητες είναι ιλιγγιώδεις. Ο κόσμος δεν έχει υπομονή... — Ετσι είναι. Από τη φύση της, είναι γεγονός ότι η ψυχανάλυση πηγαίνει κόντρα στο ρεύμα. Αυτό στις μέρες μας είναι ιδιαίτερα αισθητό στη σχέση του ανθρώπου με τον χρόνο. Ο χρόνος όμως αποτελεί σύμπτωμα. Σύμπτωμα της δυσφορίας μέσα στον πολιτισμό. Οι γρήγοροι ρυθμοί που διέπουν τη ζωή μας συχνά το μόνο που επιτρέπουν είναι να υλοποιούμε την υποχρέωση που μας επιβάλλεται για όσο γίνεται περισσότερη απόλαυση. Ο χρόνος της ανάλυσης είναι διαφορετικός. Αποκτά άλλη σημασία, διότι αποκτά άλλες διαστάσεις. Τον ρυθμίζει η επανάληψη, η επανάληψη του συμπτώματος που δεν υπακούει στις επιταγές της κοινωνίας. Παύει να μετράει πλέον η αξιολογημένη με τα κριτήρια της παραγωγής και της κατανάλωσης ταχύτητα και μετράει αυτό που είναι το πιο πολύτιμο για το υποκείμενο, η μεταλλαγή του. Από αυτή την άποψη, η εν δυνάμει σχετικά μακρά διάρκεια της ψυχαναλυτικής θεραπείας δεν μπορεί να συγκρίνεται με τη σύντομη διάρκεια άλλων θεραπειών. Είναι διαφορετικές εργασίες. — Πολλοί φοβούνται την ψυχανάλυση επειδή νομίζουν ότι αφορά σχεδόν αποκλειστικά τη σεξουαλική ζωή. Οι πιο διαβασμένοι ίσως να έχουν κατά νου την επιμονή του Φρόυντ σε ζητήματα σεξουαλικότητας... — Η σεξουαλικότητα αποτελεί πάντα σύμπτωμα. Φέρνει τον καθένα αντιμέτωπο με έναν τρόπο απόλαυσης που είναι, λίγο–πολύ, πηγή δυσφορίας. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν υπάρχει «σεξουαλικό ένστικτο» στον άνθρωπο. Υπάρχουν όμως «σεξουαλικές φαντασιώσεις» που ρυθμίζουν ασυνείδητα για τον καθένα τη σεξουαλική του ζωή. Και σε αυτό τον τομέα ο καθένας παραμένει ριζικά μόνος του. Η σεξουαλικότητα δεν ευνοεί την επικοινωνία. Ανδρες και γυναίκες δεν συνεννοούνται. Εντούτοις, υπάρχουν τρόποι της ερωτικής συνάντησης πιο ευτυχείς από άλλους. Ενα από τα πλέον σημαντικά αποτελέσματα κάθε αυθεντικής ανάλυσης είναι ότι καθιστά την αγάπη πιο «αξιοπρεπή», δηλαδή κάτι άλλο από το συνηθισμένο σικέ. Η μεταβίβαση αποτελεί μια καινούργια εμπειρία της αγάπης. Είναι μια αγάπη που μπορεί να αποποιείται τα προσωπεία. Η γλώσσα της αλήθειας — Κάποιος που θέλει να ξεκινήσει ανάλυση, καλείται να επιλέξει ανάμεσα σε φροϋδικό ή λακανικό αναλυτή; — Ο ψυχαναλυτικές εταιρείες έχουν την υποχρέωση να αποσαφηνίζουν το θεωρητικό δόγμα τους και να επιβλέπουν το ψυχαναλυτικό πεδίο. Δεν είναι σπάνιο να αποκαλούνται «φροϋδικοί» εκείνοι που στην πραγματικότητα είναι «μεταφροϋδικοί», που έχουν δηλαδή, λίγο–πολύ, αποποιηθεί τη φροϋδική κληρονομιά. Και αποκαλούνται «λακανικοί» ορισμένοι που η εκπαίδευσή τους είναι, αν μη τη άλλο, αμφίβολη. Αρα η ευθύνη μας είναι να καταστήσουμε την ψυχανάλυση επιθυμητή μιλώντας τη γλώσσα της αλήθειας και της αυστηρότητας. — Πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά η «Μαύρη Βίβλος της Ψυχανάλυσης». Ποια είναι η δική σας απάντηση; — Αποτελεί στην ουσία μια επιχείρηση συκοφαντίας της ψυχανάλυσης. Τη νοθεύει πλήρως. Οχι μόνο τη θεωρεί αναποτελεσματική αλλά και βλαβερή. Ο Ζακ-Αλέν Μιλέρ «απάντησε» με το «Αντι-Μαύρη Βίβλος της ψυχανάλυσης», που, δυστυχώς, δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά. Κοιτάξτε, η αμφισβήτηση της ψυχανάλυσης είναι απολύτως θεμιτή. Συνιστά ένα είδος ελέγχου σε έναν κλάδο που δύσκολα ελέγχεται. Το λυπηρό είναι ότι η «Μαύρη Βίβλος» δεν έχει την απαιτούμενη επιστημονική βάση. Βρίθει από λάθη, ανακρίβειες και ανοησίες. Αποπνέει μίσος και παράνοια. Οι στόχοι του εγχειρήματος δεν πρέπει να μας διαφύγουν. Προωθεί εμμέσως πλην σαφώς συγκεκριμένες θεραπευτικές πρακτικές: εκείνες που στοχεύουν να δαμάσουν το ψυχικό σύμπτωμα και να το κάνουν να σωπάσει πάση θυσία. Με ποιο τίμημα όμως; Η εξουσία του αναλυτή... — Πολλοί επίσης φοβούνται την εξουσία του αναλυτή… — Ο αναλυόμενος εμπιστεύεται την υπόθεσή του στον αναλυτή. Αυτό οδηγεί στην αγάπη. Οταν εμπιστεύεσαι το είναι σου στα χέρια ενός άλλου τον αγαπάς. Η αγάπη, λοιπόν, είναι η άλλη πλευρά της μεταβίβασης. Βασίζεται στην εμπιστοσύνη που δείχνεις στον αναλυτή, στην επιθυμία του και τη γνώση του. Από τη μια, βοηθάει τη διαδικασία, που δεν γίνεται δίχως εμπιστοσύνη, από την άλλη όμως την εμποδίζει, διότι ο αναλυόμενος τείνει να αρκεστεί σε αυτήν την αγάπη που είναι πάντα πηγή ικανοποίησης, και δη ναρκισσιστικής. Αυτό ανακάλυψε ο Φρόυντ, ότι δηλαδή από τη σχέση που σχηματίζεται μεταξύ αναλυομένου και αναλυτή προκύπτουν αυτές οι δύο αντιφατικές για την ψυχαναλυτική διαδικασία επιπτώσεις. Επομένως, το πρόβλημα που τίθεται στον αναλυτή είναι πώς θα χρησιμοποιήσει αυτή την αγάπη ώστε να προχωρήσει η διαδικασία. Πώς μπορεί με αφετηρία την ικανοποίηση που δίνει η αγάπη να οδηγήσει τον αναλυόμενο στο να την υπερβεί; Ιδού το παράδοξο της ψυχαναλυτικής θεραπείας, ιδού και η πρόκλησή της. — Και πάλι, αυτή η αγάπη δεν δίνει εξουσία στον αναλυτή; — Είναι βέβαιο ότι η αγάπη δίνει μια εξουσία στον αναλυτή. Εξουσία πρώτον της καθοδήγησης της θεραπείας. Ομως, ταυτόχρονα, τον φέρνει σε μια θέση όπου η παρεκτροπή της εξουσίας του είναι δυνατή. Η ουσιαστική κατάχρηση εκ μέρους του αναλυτή είναι το να μην κάνει τη δουλειά του όπως πρέπει, να μην τηρεί τις υποχρεώσεις του απέναντι στη διαδικασία. Προκειμένου να προλάβει αυτόν τον κίνδυνο, ο Λακάν καινοτομεί λέγοντας ότι το σημαντικό είναι ο σχηματισμός μιας ειδικής επιθυμίας του αναλυτή ώστε ο ίδιος να είναι ικανός να εκπληρώσει το ρόλο του και να μην παρεκτραπεί. Από αυτή την άποψη, ο αναλυτής είναι πρωτίστως προϊόν της ανάλυσής του. Για τον Φρόυντ, αρκούσε ο αναλυτής να πιστεύει στο ασυνείδητο. Εχουμε απομακρυνθεί από αυτή τη θέση. Κι ο Λακάν είναι εξαιρετικά απαιτητικός. Υποστηρίζει ότι η ανάλυση του αναλυτή πρέπει να έχει ολοκληρωθεί. Και εδώ πρόκειται για μία ακόμη καινοτομία. Ο Λακάν αναπτύσσει μια θεωρία που ορίζει την περαιωμένη ανάλυση. Και επινοεί μια διαδικασία με την οποία αυτό επαληθεύεται.

Καθημερινή 13 - 05 - 07