Τα συναισθήματα έχουν τη δική τους ιστορία

Το μίσος, ο φθόνος, η θλίψη εκδηλώνονται διαφορετικά στο πέρασμα του χρόνου και ανάλογα με το κοινωνικό περιβάλλον

Του Χαρη Εξερτζογλου*

H γλώσσα του συναισθήματος έχει μια σταθερή παρουσία στη ζωή μας. Από την τηλεόραση και τα έντυπα μέχρι τη διαφήμιση κατακλυζόμαστε από αναφορές που απευθύνονται στα συναισθήματά μας. Δεν πρόκειται μόνο για επικοινωνιακό επιφαινόμενο. Αμέτρητες καταστάσεις, από τη διαχείριση οικογενειακών διαφορών, συλλογικών και ατομικών στάσεων, μέχρι συμβάντα που αφορούν τις ευρύτερες και μη άμεσα ελεγχόμενες συνθήκες μέσα στις οποίες βιώνουμε, όπως οι πολεμικές συρράξεις της τελευταίας δεκαπενταετίας αλλά και ο πυρηνικός τρόμος της ψυχροπολεμικής εποχής, παραπέμπουν στην ισχυρή θέση των συναισθημάτων στην ανθρώπινη εμπειρία. Το μίσος, ο φόβος, ο φθόνος, η θλίψη, η επιθυμία αποτελούν στοιχεία της ανθρώπινης κατάστασης διότι οργανώνουν στάσεις ζωής, επιδρούν στις αποφάσεις μας, διαπλέκονται με το λογικό μας, επιβάλλονται πάνω μας. Η διαπίστωση αυτή δεν θα ήταν πρόβλημα αν οι κοινωνίες μας δεν είχαν γαλουχηθεί με την πεποίθηση ότι τα συναισθήματα και η λογική αποτελούν διαφορετικές και συνήθως αντιθετικές καταστάσεις. Η σχέση με τη λογική Ωστόσο, μέχρι τη σύγχρονη εποχή -από τον Αριστοτέλη και τον Αυγουστίνο μέχρι τον Καρτέσιο και τον Hobbes- η σχέση ανάμεσα στη λογική και το συναίσθημα έχει κατανοηθεί, με διαφορετικούς τρόπους, που δεν εστιάζονταν μόνο στην αντίθεση αλλά και την αλληλοτροφοδοσία. Η πεποίθηση της μεταξύ τους αντίθεσης φαίνεται πως κερδίζει έδαφος από τα τέλη του 18ου και κυρίως κατά τον 19ο αιώνα όταν, επιπλέον, συμπληρώνεται με τη βεβαιότητα ότι τα συναισθήματα αποτελούν μέρος της ανθρώπινης φύσης. Η τοποθέτηση των συναισθημάτων στο σώμα, η φυσικοποίησή τους, ενθάρρυνε την επιστημονική ενασχόληση με αυτά. Η δυτική ιατρική επιστήμη του 19ου αιώνα κατέστησε τα συναισθήματα αντικείμενο έρευνας μέσα από τις διακριτές ειδικεύσεις της κατά την περίοδο αυτή. Από τη φυσιολογία και τη νευρολογία μέχρι την υγιεινή, τα συναισθήματα αντιμετωπίσθηκαν ως μέρος του ανθρώπινου οργανισμού, η ενότητα του οποίου μπορούσε να κατανοηθεί με την πρόοδο της ιατρικής γνώσης. Η θέση των συναισθημάτων στα όργανα του σώματος, η επίδραση των πρώτων στα δεύτερα και το αντίστροφο υπήρξε αντικείμενο μεγάλων συζητήσεων στο χώρο της ιατρικής. Ο ρόλος της ψυχολογίας Η εμφάνιση των ψυχοεπιστημών κατά την ίδια περίοδο, κυρίως της ψυχολογίας, έδωσε νέους προσανατολισμούς στην κατανόηση των συναισθημάτων. Τα συναισθήματα πλέον, όχι μόνο αναλύονται καθαυτά με εργαστηριακές μεθόδους, αλλά καταγράφονται και ταξινομούνται μέσα από την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και ουδέτερων, υποτίθεται, μηχανημάτων που σύντομα απέκτησαν και εξωεργαστηριακές εφαρμογές, όπως οι ανιχνευτές ψεύδους. Η πεποίθηση ότι ο εγκέφαλος δεν φιλοξενεί απλώς τα συναισθήματα αλλά τα παράγει προέρχεται από τη νεότερη νευρολογία, η οποία στο πλαίσιο μιας σύγχρονης φυσικαλιστικής στροφής έχει βαλθεί να αποδείξει ότι οι ανθρώπινες συμπεριφορές και τα συναισθήματα ανάγονται στη βιολογική υποδομή του ανθρώπινου οργανισμού. Οι παραπάνω προσεγγίσεις δεν υπήρξαν απαραίτητα αρραγείς, στο βαθμό που δέχτηκαν κριτική στο εσωτερικό των πειθαρχιών που τις παρήγαγαν. Ομως, από τον 19ο αιώνα και μετά διαμόρφωσαν έναν κυρίαρχο τρόπο κατανόησης των συναισθημάτων τοποθετώντας τα στο ανθρώπινο σώμα. Η φυσικοποίηση των συναισθημάτων ισοδυναμούσε με την πεποίθηση ότι αυτά αποτελούν μέρος της δομής του ανθρώπου ως όντος, επομένως εγγράφονται σε μια διαχρονική ανθρώπινη φύση που ισχύει για όλους τους ανθρώπους. Νέα προσέγγιση Απέναντι στην παράδοση αυτή, στις ρητές και άρρητες επιστημολογικές της παραδοχές, αναπτύχθηκε κατά τις τελευταίες δεκαετίες ένας ισχυρός αντίλογος, που στηρίζεται στην υπόθεση ότι αντί να θεωρήσουμε δεδομένη τη φυσική υπόσταση των συναισθημάτων, θα πρέπει να εξετάσουμε πώς αυτά παράγονται ιστορικά, πολιτισμικά και κοινωνικά. Υπήρχαν πολλοί λόγοι που οδήγησαν σε αυτή τη στροφή - ανάμεσά τους ότι διαπιστώθηκε εξαιρετική αστάθεια στο τι ακριβώς μετρά ως συναίσθημα σε σχέση π.χ. με τη διάθεση ή τα σωματικά ερεθίσματα. Ομως οι συνέπειές της δεν ήταν απλές. Τοποθετώντας τα συναισθήματα στη σφαίρα του πολιτισμού, και όχι της φύσης, η καθολική και διαχρονική υπόστασή τους αμφισβητείται. Οι άνθρωποι μπορεί να φοβούνταν το Μεσαίωνα όπως αισθάνονται και δηλώνουν ότι φοβούνται και σήμερα, αλλά δεν πρόκειται για την ίδια συναισθηματική κατάσταση. Πρόκειται απλώς για τη χρήση της ίδιας λέξης -φόβος-, που όμως μεταφέρει διαφορετικές συναισθηματικές συνδηλώσεις. Το πρόβλημα δεν αφορά μόνο την πηγή του φόβου. Δεν είναι απλώς η χρονική απόσταση που χωρίζει την πανώλη του Μεσαίωνα από το έιτζ της ύστερης νεωτερικότητας, αλλά η επένδυση αυτών των καταστάσεων με διαφορετικό ηθικό και γνωστικό περιεχόμενο που συνιστά τη διαφορά. Ο φόβος απέναντί τους συμπυκνώνει τις αγωνίες και τις αβεβαιότητες των υποκειμένων για την ύπαρξή τους μέσα σε διαφορετικά πολιτισμικά συμφραζόμενα. Επομένως τα συναισθήματα δεν υπάρχουν αφ' εαυτά δεν προκύπτουν αυθόρμητα, αλλά αποτελούν μέρος της κοινωνικής διάδρασης που με τη σειρά της είναι πολιτισμικά προσδιορισμένη. Διαφορές στην εκδήλωση Επιπλέον, μέσα από τη γνώση των μη δυτικών κοινωνιών που προσφέρει η Κοινωνική Ανθρωπολογία μπορεί να υποστηριχθεί ότι διαφορετικοί πολιτισμοί, συγχρονικοί μεταξύ τους, διαμορφώνουν διαφορετικές συναισθηματικές δομές απέναντι στις ίδιες καταστάσεις. Το συναίσθημα δεν είναι μια οικουμενική αλλά μια πολιτισμικά προσδιορισμένη κατάσταση, η οποία παράγεται ως τέτοια ανεξάρτητα από τις υπαρκτές σωματικές εκδηλώσεις των συναισθηματικών εκδηλώσεων, που επίσης μπορούν να διαφέρουν από πολιτισμό σε πολιτισμό. Στη βάση αυτής της αφετηρίας, πολλοί κοινωνικοί επιστήμονες έχουν ασχοληθεί με τα συναισθήματα κατά τις τελευταίες δεκαετίες, προσπαθώντας να δείξουν ότι αυτά ανήκουν μάλλον στη σφαίρα του πολιτισμού, παρά σε αυτήν της φύσης. Επομένως, προβληματοποιούν τα συναισθήματα μέσα στις πολιτισμικές και ιστορικές συνθήκες της επιτελεσής τους. Ειδικότερα, από την πλευρά της ιστορίας, το ενδιαφέρον αυτό έχει πρόσφατα ενισχυθεί με μια σειρά από μελέτες και μονογραφίες που δείχνουν τις μεγάλες δυνατότητες που υπάρχουν στον απαιτητικό αυτό τομέα. Ζητήματα διερεύνησης Η κατανόηση της ιστορικότητας των συναισθημάτων, η καταγραφή των διαφορετικών συναισθηματικών καταστάσεων που αναγνωρίζει η κάθε κοινωνία, αποτελούν σήμερα κεντρικά ζητήματα διερεύνησης. Ωστόσο, είναι αδύνατο να παρακαμφθεί η διεπιστημονική διάσταση του προβλήματος, στο μέτρο που επιστήμονες από άλλες κοινωνικές επιστήμες έχουν ταυτόχρονα κινηθεί προς την ίδια ερευνητική κατεύθυνση και τα πορίσματα των εργασιών τους είναι πολύτιμα. Το συνέδριο που οργανώνει το περιοδικό Ιστορείν με τίτλο «Συναισθήματα: ιστορία, αναπαραστάσεις, πολιτικές», έχει ως στόχο να αναδείξει τον προβληματισμό που έχει αναπτυχθεί στο χώρο της ιστορίας και των κοινωνικών επιστημών. Εξασφαλίζοντας τη συμμετοχή ιστορικών, ανθρωπολόγων, φιλοσόφων κ.ά., καθώς και την παρουσία ορισμένων κορυφαίων ακαδημαϊκών, όπως του Peter Stearns, της Mariella Pandolfi, του Gil Anidjar, της Luisa Passerini και άλλων, φιλοδοξεί να προσφέρει στην ελληνική πανεπιστημιακή κοινότητα, αλλά και το ευρύτερο κοινό, ένα χώρο προβληματισμού και συζήτησης για ένα ζήτημα που αφορά το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Διεθνές συνέδριο με συμμετοχή 64 επιστημόνων Τα συναισθήματα δεν είναι μόνο ατομικά. Αφορούν -και χαρακτηρίζουν- κοινωνίες ολόκληρες ή ομάδες ατόμων και διαμορφώνονται, κάθε φορά, από πολλούς και διαφορετικούς παράγοντες. «Περί συναισθημάτων: ιστορία, πολιτικές, αναπαραστάσεις» είναι ο τίτλος του 3ου διεθνούς συνεδρίου που φιλοξενείται στην Αθήνα στις 18, 19 και 20 Μαΐου, με διοργανωτή το ιστορικό περιοδικό «Historein». Επί τρεις ημέρες επιστήμονες απ' όλο τον κόσμο, θα συζητήσουν για τους συλλογικούς φόβους και τα δημόσια πάθη, για τα πάθη των ανθρώπων στη διάρκεια της ιστορίας και πώς αυτά ιστορικοποιούνται, για την πολιτική παραγωγή του συναισθήματος και την εθνική τους διαχείριση, για τις οπτικές αναπαραστάσεις του συναισθήματος, και τις απεικονίσεις του στην τέχνη. Εξήντα τέσσερις επιστήμονες απ' όλο τον κόσμο (Jorn Rusen, Γερ. Βώκος, Χ. Εξερτζόγλου, Εφη Γαζή, Π. Παναγιωτόπουλος, Αντ. Λιάκος, Εφη Αβδελά, Στ. Πεσμαζόγλου, Α. Παπαταξιάρχης, Ρ. Μπενβενίστε, Ν. Καραπιδάκης, Olivier Zeller, Π. Μπασάκος, Alberto Mario Banti, Carlotta Sorba, κ.ά.) αλλά και ακαδημαϊκοί, ανάμεσά τους οι Peter Stearns, Mariella Pandolfi, Gil Anidjar, Luisa Passerini, κ.ά. θα συγκεντρωθούν στο Αμφιθέατρο «Μεγάρου Διοικητού Θεόδωρου Β. Καρατζά» (στο κτίριο της Εθνικής Τραπέζης, στη οδό Αιόλου 82 - 84) και θα ανταλλάξουν απόψεις για τα συναισθήματα, για το πώς δημιουργούνται και το πώς εκφράζονται στη διάρκεια της ιστορίας των κοινωνιών και των πολιτισμών. Χορηγοί του συνεδρίου είναι η Εθνική Τράπεζα, το Ιδρυμα Λάτση, το Ιδρυμα Κωστοπούλου και οι εκδόσεις «Νεφέλη». * Ο κ. Χάρης Εξερτζόγλου διδάσκει Ιστορία στο τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου.

Καθημερινή 13 - 05 - 07